De vredesbeweging na de Eerste Wereldoorlog

logo

geschiedenis
vredesbeweging






Na de eerste wereldoorlog heerste grote ontreddering, hoe zoiets kon gebeuren en de reactie was duidelijk "nooit meer oorlog". De anti-militaristische beweging groeide enorm en ook in het kamp van de sociaal-democratie heerste het gebroken geweertje. Veel van de analyses van de vredesgroepen waren uitgekomen. Met arbitrage en een internationale rechtsorde had veel leed kunnen worden voorkomen. Ook de regeringen begrepen dat er serieus gewerkt moest worden aan een volkenbond en een internationaal hof van justitie. Alleen de wapenfabrieken en de wapenhandel hadden van de oorlog geprofiteerd. Wapens kregen door de industrialisatie steeds meer vernietigende kracht.

Organisaties


In 1915 kwam na een indrukwekkend vrouwencongres het Nationaal Comité voor Duurzame Vrede tot stand, dat een veel radicalere koers inzette dan de vroegere Vrouwenbond.
In 1915 verschijnt ook "Het dienstweigeringmanifest", dat grote beroering wekt maar ook veel support krijgt. Vanaf dat moment, tot aan de totstandkoming van de Wet Gewetensbezwaarden in 1923, groeide het aantal dienstweigeraars van 400 tot 3000 per jaar. Dienstweigering en ondersteuning van dienstweigeraars, via het Nationaal Steunfonds Dienstweigering, werd een bindend element van de vredesgroepen. Aan dat steunfonds zijn de namen van Cor Inja (Doopsgezinde Vredesgroep, Henk Lankhorst (Kerk en Vrede) en Al Jongkind (Algemene Nederlandse Vredesactie) verbonden. 300.000 mensen hadden een busje van het steunfonds thuis. Het geld was voor steun aan gezinnen van dienstweigeraars en werkweigeraars bij wapenfabricatie.

De druk van de vredesbeweging was in de jaren na de Eerste Wereldoorlog zeer sterk. Zo sterk dat met behulp van SDAP en NVV er 1.132.228 handtekeningen werden verzameld tegen de nieuwe Vlootwet. Mede daardoor werd de wet op de vernieuwing van de vloot voor Indië met 50 tegen 49 afgestemd.

In het huis van Cees Boeke kwam in oktober 1923 de War Resisters International tot stand. Vanuit Nederland waren daar onder anderen aanwezig: Bart de Ligt, Coby Molenaar, Han Kuysten, Hein van Wijk, Albert De Jong en Frederik van Eeden. Vanaf 1921 groeit War Resisters International enorm, binnen 10 jaar was ze in 22 landen vertegenwoordigd. Haar belangrijkste taak was het bevorderen van nationale dienstweigeringswetten.

In 1924 wordt "Kerk en Vrede" opgericht door een aantal tegen de oorlog en oorlogstoerusting gekeerde predikanten. In 1928 richtte Kerk en Vrede zich tot de samenleving met een later wereld beroemd geworden boek: "De zondeval van het christendom" van haar voorzitter Prof. Dr. Gerrit Jan Heering, die van 1919 tot 1949 hoogleraar was aan het Remonstrants Seminarium in Leiden. Het aantal leden steeg van 1924 tot 1934 van 1500 tot 9100 leden. Ook de internationale Christelijke vredesbeweging is in Nederland in 1923 opgericht. Die beweging kreeg als naam mee International Fellowship of Reconcilation en als taak verzoening brengen tussen de volkeren.

In 1924 ontstonden nog twee zeer belangrijke organisaties. In de eerste plaats de Nederlandse afdeling van de Internationale Vrouwenbond voor Vrede en Vrijheid. De nieuwe vrouwenbond streefde naar (desnoods eenzijdige) ontwapening. De andere nieuwe vredesgroep was een jongerenorganisatie namelijk de "Jongeren Vredes Actie", die zich zelf jong nieuw links pacifistisch noemde. De groep zette zich vooral af tegen het Rode Kruis als hulporganisatie van het leger.
De ideeën van Mahatma Gandhi en Tolstoj werden naast Bart de Ligt ook sterk verspreid door Henriëtte Roland Holst, die de Vereniging van Vrienden van India oprichtte.

foto Bart de Ligt Bart de Ligt

Bart de Ligt was legerpredikant en is in 1917 wegens een anti-militaristische preek verbannen uit het mobilisatiegebied onder de grote rivieren. In de loop der jaren is hij steeds verder van de kerk afgeraakt. Aan hem hebben wij het tweedelig pacifistische standaardwerk "Vrede als Daad" te danken. Zijn correspondentie met Mathama Gandhi over geweldloosheid is zeer interessant.

Coby Molenaar

Coby Molenaar (Cobina W. Molenaar, 16-4-1906 - 8-5-1994), was leidster van een grensvredesgroep. die bestond uit Duitse en Nederlandse vredesactivisten. Wat voor de jaren na de oorlog zeer byzonder was. Duitsers waren in de ogen van de meeste mensen de oorlogsstichters. Coby toonde door haar grensgroep de waanzin van die mening aan.

Kuysten en Van Wijk

Han Kuysten was publicist, Hein van Wijk advocaat van de vredesbeweging, o.a. voor militaire dienstweigeraars.

Nationaal Socialisme

De economische crisis van 1930 heeft nauwelijks invloed gehad op de gestage groei van de vredesbeweging. Dat had wel de opkomst van het fascisme in Italië en het nationaal socialisme in Duitsland. De dreigende maatregelen tegen joden, homofielen, zigeuners en communisten maakten dat velen hun gebroken geweertje omruilden voor een echt geweer. Dat werd al duidelijk tijdens de Spaanse Burgeroorlog (1936-1939), toen veel Nederlanders mee gingen vechten aan de kant der Republikeinse Regeringstroepen.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog

Tijdens de Tweede Wereldoorlog waren alle vredesorganisaties verboden. Een aantal dienstweigeraars dat gevangen zat, werd niet vrijgelaten door de Nederlandse Justitie maar overgedragen aan de bezetter. Waarom dit is geschied is een raadsel, waarschijnlijk is dat er meer sympathie voor Duitsers was dan voor dienstweigeraars.

Heel gemakkelijk vonden de vredesmensen hun weg naar het verzet, meestal in geweldloze verzetsgroepen. Zich verzetten tegen het gezag deden ze hun leven altijd al. Er werd een illegaal vredesblad verspreid "De Vonk" en registratie van mensen was niet nodig: men kende elkaar al jaren. Vooral het helpen bij onderduiken en het verschaffen van distributiebescheiden was populair. Ook de voor de bezetting al gestarte hulp aan joden werd voortgezet. Ik doe veel anderen tekort maar ik noem toch twee namen van mensen die ik zelf heb gekend: Westerweel en Jongkind. Het "Westerweel Woud" in Israël is naar hem genoemd, daarin staat onder andere de "Jongkind Boom" Ook de "Vierhouten-groep" bestond vooral uit vredesmensen.
Jo de Haas mogen we ook niet vergeten. Hij begon zijn activistencarrierre weliswaar als medewerker aan een bomaanslag in 1921, maar predikte later de principieel geweldloze strijd. Tijdens de oorlog organiseerde hij een illegaal netwerk van geestelijke weerbaarheid tegen alle oorlogen. Hij werd in 1945 opgepakt en gefusilleerd.

hoofdmenu    info museum    uw reactie